Rreth përdorimit të gabuar të disa foljeve të parregullta

    Në gjuhën shqipe, ashtu si edhe në mjaft gjuhë të botës ka disa folje(verb) që gjatë përdorimit në fjali, në pozicione të ndryshme, e ndryshojnë formën (rrënjën) e tyre. Këto folje(verbs) janë quajtur folje të parregullta(iregular verbs). Le t’i shohim disa:

jap, bie, ha, kam, jam, rri, shoh, vij, dua, them etj. që në kohën e tashme dalin në formën që i paraqita dhe e ndryshojnë formën në kohët e tjera të foljes. Le të shohim ndryshimet:

jap(koha e tashme) – dhashë (koha e kryer e thjeshtë) –dhënë (pjesorja),

bie(koha e tashme) –rashë(koha e kryer e thjeshtë) –rënë(pjesorja),

bie (koha e tashme) –prura (koha e kryer e thjeshtë) –prurë (pjesorja),

ha (koha e tashme) –hëngra(e kryera e thjeshtë) –ngrënë (pjesorja),

jam –isha(e pakryer) –qeshë(e kryera e thjeshtë) –qenë (pjesorja),

kam(e tashmja) –kisha(e pakryera) –pata(e kr. e thjeshtë) –pasur (pjesorja),

rri (e tashmja) –ndenja (e kr. e thjeshtë) –ndenjur(pjesorja),

shoh (e tashmja) –pashë (e kr. e thjeshtë) –parë(pjesorja),

vij(e tashmja) –erdha (e kr. e thjeshtë) –ardhur(pjesorja),

them (e tashmja) –thashë (e kr. e thjeshtë) –thënë (pjesorja).

Tashti le të shohim disa dukuri të përdorimit të gabuar të disa prej tyre.

      Folja e parregullt “jap” në përdorimin normativ të saj prdoret natyrshëm në format e paraqitura më sipër, por ka raste të shtrembërimit të atyre formave deri në foshnjerizim të tyre. Është e natyrshme që të thuhet:

“Unë dhashë ndihmesën time modeste në përmirësimin e mjedisit ku jetojmë.”,por është mjaft e gabuar foshnjore të thuhet:

“Unë japa ndihmesën time modeste në përmirësimin e mjedisit ku jetojmë.”.

Gjithashtu, e gabuar është edhe përdorimi i pjesores “japur”

“Kam japur ndihmë…”. apo edhe në formë:

jepa, jepur

Padyshim, të gabuara janë edhe format “nap”, apo “ap” për jap.

Në kohën e tashme në vetën e dytë njejës e shumës si dhe në vetën e tretë njëjës zanorja “a” ndryshohet në “e”, por kurrë në “i” siç ndokush e përdor në mënyrë të gabuar. Pra:

unë jap,

ti jep,

ai(ajo) jep’

ne japim,

ju jepni,

ata(ato) japin.

Pra, ju jepni e jo ju jipni. Po kështu edhe e pakryera që bën:

unë jepja(jo jipja),

ti jepje(jo jipje),

ai jepte(jo jipte),

ne jepnim(jo jipnim),

ju jepnit(jo jipnit)

ata jepnin(jo jipnin) apo edhe format e pësores (jipem, jipesh, jipet) që, gjithashtu janë të gabuara.

     Folja e parregullt “them” bën në të pakryerën

“unë thosha”,

“ti thoshe”, por jo

“unë thoja” dhe as “unë thoshja”, jo “ti thoje” e as “ti thoshje”. Aq më tepër në kohën e kryer të thjeshtë

“unë thana”, “ti thane” dhe as “unë kam thanur”, por

“unë kam thënë” që është norma e ngulitur e gjuhës letrare shqipe. Shiko një shembull përdorimi në të shkruar:

    Folja “kam” që është njëkohësisht edhe folje ndihmëse në formimin e kohëve të përbëra të foljes(e kryera, e kryera e tejshkuar, e kryera e plotë si dhe e ardhshmja e përparme) ashtu si edhe folja “jam”, në pjesoren, në paskajore dhe në përcjellore del në formën “pasur” dhe jo në “patur” që shpeshherë gabohet duke u përdorur. Krijohet konfuzion nganjëherë nën ndikimin e përdorimit të kësaj foljeje në kohën e kryer të thjeshtë që del në format:

“unë pata”,

“ti pate”,

“ai pati” dhe kurrë :

“unë pasa”,

“ti pase”,

“ai pasi” gjë që s’e besoj se ndodh gjëkundi në të folur në asnjë vend ku flitet gjuha shqipe. Megjithatë, në pjesore, paskajore dhe përcjellore, bashkëtingëllorja “t” e kohës së kryer të thjeshtë këmbehet e shndërrohet në “s”.

       Një dukuri e gabuar vihet re aty-këtu edhe tek folja ha sidomos në vetën e parë njëjës të kohës së tashme të mënyrës dëftore. Duket si paradoks përdorimi i gabuar në gojën e një përsoni publik me një shkollë dhe kulturë gjuhësore të admirueshme, por ja që, në një intervistë televizive në një nga televizionet më prestigjoze shqiptare, një personalitet i artit dhe i kulturës, mjaft i njohur, deklaron se ka mbaruar universitetin në fakultetin gjuhë-letërsi, por kur gazetarja e pyet së cilat janë ushqimet që parapëlqen thotë:

“Unë haj çdo ushqim me prejardhje bimore….” dhe foljen ha e përsërit shpesh në vetën e parë në formën haj. Siç shihet kjo formë është thënë në formën e foljeve kalimtare që mbarojnë me bashkëtingëllorën “j” si:

mësoj, këndoj, lexoj, shkruaj, lyej, thyej, shaj, thaj, laj, etj.

Po, këto folje në vetën e parë të kohës së tashme dalin me “j”, por jo folja “ha” që mbaron me temë në zanore si foljet e rregullta pi, di. Kjo folje, kur zgjedhohet(përdoret) në të tri vetat e njëjsit bën:

unë ha;

ti ha;

ai ha dhe jo:

unë haj;

ti han;

ai(ajo) han ashtu siç nuk përdoren foljet pi, di në formën:

pij, dij;

pin, din;. Po kështu edhe në tri vetat e shumësit:

ne hamë dhe jo hajmë;

ju hani,

ata hanë dhe jo hajnë.

       Një drejtim i gabuar i kësaj foljeje vjen edhe në të kryerën e thjeshtë. Kjo folje si të gjitha foljet e tjera të parregullta në gjuhën shqipe nga e tashmja në të kryerën e thjeshtë si dhe në pjesore e ndryshojnë rrënjën e fjalës, edhe kjo bën:

ha-hëngra-ngrënë.

Por ka mjaft raste kur dikush thotë:

Unë sot ngrëna një drekë të shijshme në një restaurant të qytetit.

Folja ha është përdorur në kohën e kryer të thjeshtë, por gabimisht është përdorur pjesorja e formësuar si e kryera e thjeshtë. Forma e rregullt duhej të ishte:

Hengra dhe jo ngrëna, ashtu siç nuk duhet përdorur forma:

Kam hëngër(hangër) një drekë të shijshme në restaurant, por duhet thënë:

kam ngrënë.

      Krejt foshnjore dhe mjaft e papranueshme, aq edhe bajate është edhe përdorimi i gabuar i foljes shoh që në kohën e tashme bën:

unë shoh;

ti sheh;

ai(ajo) sheh;

ne shohim;

ju shihni;

ata(ato) shohin,

por në kohën e kryerë të thjeshtë bën:

unë pashë dhe jo pava; 

ti pe dhe jo pave;

ai pa dhe jo pau.

Por unë këtu nuk e kam fjalën tek këto raste të gabuara, megjithëse edhe këto raste janë të papranueshme, por tek një gabim mjaft foshnjor në përdorimin e kësaj folje në të kryerën e thjeshtë si:

unë shoha;

ti shohe.

Është mjaft bajate të thuash:

Mbrëmë unë shoha një film të bukur. Forma e rregullt është:

Mrëmë pashë një film të bukur.

Gjithashtu e gabuar është edhe po të thuhet:

Mbrëmë pava një film të bukur.