Dimë që folja shpreh një veprim ose një gjendje që kryhet apo ndodh në tri forma kohore të cilat janë: e tashmja; e shkuara dhe e ardhshmja. Gjithashtu, folja shpreh edhe gjashtë mënyra të lidhjes së veprimit apo gjendjes me realitetin. Le t’i shohim së pari cilat janë këto gjashtë mënyra: dëftore; lidhore; kushtore; habitore; dëshirore; urdhërore. Secila nga këto mënyra shpreh një dukuri të veçantë, apo më mirë të themi ka një shprehësi të veçantë të vetën.

Mënyra dëftore është formë rrëfimtare: punoj, mësoj, shkruaj.

Mënyra  lidhore shpreh veprim a gjendje lejor: të punoj, të mësoj, të shkruaj.

Mënyra kushtore shpreh varësi kryerje apo moskryerje veprimi sipas një kushti të paracaktuar: do të punoja, do të mësoja, do të shkruaja… po të…

Mënyra habitore është formë rrëfimtare si mënyra dëftore, por që shfaq një gjendje të veçantë emocionale në formë habije apo mosbesimi: punuakam, mësuakam, shkruakam.

Mënyra dëshirore shpreh një ndjenjë të folësit në formë urimi apo mallkimi: punofsha, mësofsha, shkrofsha.

Mënyra urdhërore shpreh një kërkesë në formë urdhëri: puno; mëso; shkruaj.

     Pas kësaj ekspozeje të shkurtër do të thosha se në mënyrën e shprehjes së lidhjes së veprimit me realitetin dy nga mënyrat e mësipërme janë të ngjajshme, apo më mirë të themi kanë të njëjtën rrugë shprehjeje, formën rrëfimtare, por që dallojnë në formë paraqitje, siç edhe më lart i paraqita shkurtazi. Por ka një dallim tjetër mes tyre dhe kryesisht në konceptin kohor. Ky dallim qëndron në faktin se diapazoni kohor i mënyrës së rrëfimit të veprimit është disi më i ndryshëm, ose më mirë të themi; në disiplinat shkollore gjuhësore sidomos në ato të shkollave nëntëvjeçare dhe ato të mesme për mënyrën habitore nuk jepet rrëfimi për kohën e ardhshme që në konceptin tim është disi e gabuar, pasi ekziston edhe në këtë mënyrë rrëfimi kjo formë kohore. Këtë gjë e kam trajtuar në një material tjetër dhe nuk dua që këtu t’i kthehem edhe një herë tjetër me të njëjtin format. Këtu dua të paraqes format kohore që studjohen në formën krahasimore për të parë diapazonin e rrëfimit në këto dy mënyra.

     Siç e cilësuam edhe më lart diapazoni kohor i kryerjes apo moskryerjes së një veprimi apo shprehjes së një gjendjeje ka tri hapësira: e tashmja, e shkuara dhe e ardhshmja. Në kohën e tashme veprimi apo gjendja kryehet apo shprehet në kohën e rrëfimit të folësit. Në kohën e shkuar veprimi apo gjendja i takon kohës para se folësi rrëfen dhe në kohën e ardhshme folësi rrëfen se veprimi apo gjendja i takon një kohe të ardhshme. Më konkretisht më poshtë po përpiqem të paraqes zgjedhimin krahasimor të foljeve në të dy mënyrat sipas kohëve përkatëse:

       Dëftore                                                             Habitore

 

    E tashme                                                       E tashme

 

Unë punoj,  marr                                        Unë  punuakam,  marrkam

Ti    punon, merr                                        Ti    punuake,      marrke

Ai(ajo)punon, merr                                     Ai(ajo)punuaka,  marrka

Ne   punojmë, marrim                                 Ne  punuakemi,   marrkemi

Ju    punoni,   merrni                                  Ju   punuakeni,    marrkeni

Ata(ato)punojnë, marrin                             Ata(ato)punuakan, marrkan

     E pakryera                                                    E pakryera

Unë punoja, merrja                                    Unë punuakësha, marrkësha

Ti   punoje,  merrje                                     Ti  punuakëshe, marrkëshe

Ai(ajo) punonte, merrte                              Ai(ajo)punuakësh, marrkësh

Ne punonim, merrnim                                 Ne punuakëshim, marrkëshim

Ju  pononit,  merrnit                                   Ju punuakëshit, marrkëshit

Ata(ato)punonin, merrnin                          Ata(ato)punuakëshin, marrkëshin

     E kryera e thjeshtë                                         E kryera e thjeshtë

Unë punova, mora                                          nuk ka formë rrëfimi

Ti punove, more                                                 -//-        -//-

Ai(ajo) punoi, mori                                             -//-        -//-

Ne punuam, morëm                                            -//-        -//-

Ju punuat,  morët                                               -//-        -//-

Ata(ato)punuan, morën                                      -//-        -//-

                         Kohët e përbëra

 

      E kryer                                                           E kryera

 

Unë kam punuar, kam marrë                   paskam punuar, paskam marrë

Ti ke punuar, ke marrë                             paske punuar,    paske marrë

Ai(ajo) ka punuar, ka marrë                     paska punuar,    paska marrë

Ne kemi punuar, kemi marrë                    paskemi punuar, paskemi marrë

Ju keni punuar, keni marrë                       paskeni punuar,  paskeni marrë

Ata(ato)kanë punuar, kanë marrë             paskan punuar,   paskan marrë.

      E kryera e plotë                                             E kryera e plotë

 

Unë kisha punuar, kisha marrë                  paskësha punuar, paskësha marrë

Ti kishe punuar,  kishe marrë                    paskëshe punuar, paskëshe marrë

Ai(ajo) kishte punuar, kishte marrë           paskësh punuar,   paskësh marrë

Ne kishim punuar, kishim marrë              paskëshim punuar, paskëshim marrë

Ju kishit punuar, kishit marrë                paskëshit punuar,  paskëshit marrë

Ata(ato) kishin punuar, kishin marrë      paskëshin punuar,  paskëshin marrë.

        E kryera e tejshkuar                                 E kryera e tejshkuar

 

Unë pata punuar, pata marrë                            nuk ka formë rrëfimi

Ti pate punuar, pate marrë                                  -//-     -//-

Ai(ajo) pati punuar, pati marrë                            -//-     -//-

Ne patëm punuar, patëm marrë                            -//-     -//-

Ju patët punuar, patët marrë                                 -//-     -//-

Ata(ato)patën punuar, patën marrë                       -//-     -//-

     Me që jemi tek kohët e përbëra të së shkuarës, po paraqes edhe disa forma dubluese të këtyre formave që në rastet e të folurit të përditshëm i hasim, ndoshta jo edhe aq shpesh, por ama ekzistojnë si klishè, veçse në shkollat e mesme dhe atë të ciklit nëntëvjeçar nuk studjohen. Mendoj se është disi e drejtë, pasi duke dashur të japim sa më shumë informacion, bëjmë një mbingarkesë gati krejt të panevojshme tek nxënësit, por, nga ana tjetër, një mësues i gjuhës shqipe, mendoj, duhet t’i dijë dhe të jetë i informuar për ekzistencën e tyre. Për ta ilustruar këtu po paraqes një fakt real nga një bisedë e mundshme dhe imagjinare që unë mund të kem me një apo më shumë bashkëbisedues lidhur me jetën time reale. “Më parë se të filloja studimet universitare pata pasë lexuar shumë vepra dhe kryevepra të letërsisë botërore dhe shqipe të cilat, jo vetëm ma ngjallën dëshirën të studjoja në fakultetin e Gjuhë-Letërsisë, por edhe më ndihmuan shumë ta kisha më të lehtë në studime dhe, madje, të arrija rezultate të larta në provime. Por ndodhi që njëri nga pedagogët e komisionit të provimit të letërsisë botërore të periudhës së realizmit të më pyeste në se i kisha lexuar të gjitha veprat e rekomanduara për lexim plotësues. Në atë kohë, në kushtet e mia nuk kisha pasur mundësi t’i lexoja të gjitha dhe u tregova i sinqertë duke i thënë se jo të gjitha i kisha lexuar. Ai kërkoi të dijë se cilat dukë më pyetur për autorët e në mes tyre më pyeti për Emil Zola-në. Për momentin nuk m’u kujtua dhe thashë se nuk kisha lexuar, por kuar ai më tha se nuk ishte mirë që unë nuk kisha lexuar asgjë nga Zolai, mua m’u kujtua në çast se kisha pasë lexuar jo shumë kohë më parë “Karriera e Rugonit” nga seria e romanëve “Rugon-Makarët” dhe iu përgjigja se e kisha lexuar këtë roman dhe po të donte ia analizoja me hollësi dhe nisa ta sqaroj për ta bindur. Pedagogu u bind dhe nuk më la të vazhdoja veç më pyeti se pse e kisha mohuar herën e parë që më pyeti. –Epo, provim hesapi. Edhe mund të hutohemi për momentin, -iu përgjigja.”

     E solla si shembull këtë bisedë imagjinare, që në të vërtetë edhe mund të jetë bërë realisht me ndonjë shok timin në kohë të ndryshme dhe në të folurit tim të shkujdesur mund të jem shprehur pikërisht ashtu duke përdorur format foljore tamam në formën e paraqitur me shkronja më të dukshme. Në të vërtetë, këtu unë nuk kisha si qëllim të paraqitja kujtimet e mia para lexuesit, por të tregoja se në të folurit tonë të zakonshëm edhe mund të ndodhin që të paraqiten klishè të tilla të cilat po i paraqes më poshtë në formë tabele zgjedhimi të foljeve:

                                               Mënyra dëftore 

            E kryera                                                    E kryera

     Forma e zakonshme                                     forma klishè

Unë kam lexuar, marrë                                   kam pasë lexuar, marrë

Ti    ke lexuar, marrë                                      ke pasë lexuar, marrë

Ai(ajo) ka lexua, marrë                                   ka pasë lexuar, marrë

Ne kemi lexuar, marrë                                     kemi pasë lexuar, marrë

Ju keni lexuar, marrë                                       keni pasë lexuar, marrë

Ata(ato) kanë lexuar, marrë                             kanë pasë lexuar, marrë

            E kryera e plotë                                         E kryera e plotë

     Forma e zakonshme                                       forma klishè

Unë kisha lexuar, marrë                               kisha pasë lexuar, marrë

Ti kishe lexuar, marrë                                  kishe pasë lexuar, marrë

Ai(ajo) kishte lexuar, marrë                         kishte pasë lexuar, marrë

Ne kishim lexuar, marrë                               kishim pasë lexuar, marrë

Ju kishit lexuar, marrë                                 kishit pasë lexuar, marrë

Ata(ato) kishin lexuar, marrë                       kishin pasë lexuar, marrë

          E kryera e tejshkuar                                 E kryera e tejshkuar

     Forma e zakonshme                                      forma klishè

Unë pata lexuar, marrë                                 pata pasë lexuar, marrë

Ti pate lexuar, marrë                                    pate pasë lexuar, marrë

Ai(ajo)pati lexuar, marrë                              pati pasë lexuar, marrë

Ne patëm lexuar, marrë                                patëm pasë lexuar, marrë

Ju patët lexuar, marrë,                                 patët pasë lexuar, marrë

Ata(ato) patën lexuar, marrë                        patën pasë lexuar, marrë

    Siç shihet nga tabelat e mësipërme në format klishè kemi dy pjesore njëra pas tjetrës dhe që janë përkatësisht pjesorja e foljes bazë e paraprirë nga pjesorja e gegnishtës e foljes ndihmëse kam që nekupton formën veprore të foljes, por po të duam, ne vetë mund të ndërtojmë tabelat për formën pësore. Këtu po paraqes vetëm vetën e parë të foljes mësoj në të tri kohët e përbëra të së shkuarës. Lexuesi, duke u ushtruar vetë personalisht, mund ta kompletojë tabelën në të dy format përkatëse.

          E kryera                                                              E kryera

       Forma e zakonshme                                           forma klishè

Unë jam mësuar                                                     kam qenë mësuar

 

         E kryera e plotë                                                 E kryera e plotë

       Forma e zakonshme                                         forma klishè

Unë isha mësuar                                                     kisha qenë mësuar

          E kryera e tejshkuar                                         E kryera e tejshkuar

       Forma e zakonshme                                           forma klishè

Unë qeshë mësuar                                                   pata qenë mësuar

Sa për ilustrim mund të sjell këtë shembull: Në ushtri kam qenë stërvitur në kompaninë e ndërlidhjes. Para meje në atë kompani kishte qenë stërvitur edhe një nga shokët e mi. Unë pata qenë mësuar me një regjim ditor korrekt të cilin e ndoqa për shumë kohë edhe pas shërbimit ushtarak.

Nga shembujt e mësipërm kuptimi merret i plotë dhe i saktë pa asnjë deformim, ndaj nuk ka asnjë vend për një koment negativ apo mospranim të kësaj forme. Pra, janë forma të mirëpërdorura dhe jo rrallë të përdorura në të folurin e zakonshëm.

     Pasi solla format e dubluara të mënyrës dëftore, më poshtë po sjell edhe format e dubluara të mënyrës habitore. Siç e tham edhe më sipër, folja në mënyrën habitore, ashtu si edhe në mënyrën dëftore kumton një lajm, një rrëfim dhe kështu nuk ka ndonjë dallim kuptimor veç formës së paraqitjes dhe kjo falë nuancës së habisë apo çudisë me të cilën rrëfen apo kumton. Pa humbur kohë po paraqes tabelat në formën e zakonshme dhe pastaj klishènë për vetën e parë të secilës kohë të përbërë.

                                          Mënyra habitore

 

       E kryera                                                            E kryera

    Forma e zakonshme                                     forma klishè

Unë paskam lexuar                                     paskam pasë lexuar

Ti    paske lexuar                                        paske pasë lexuar

Ai ……                                                                …..

      E kryera e plotë                                                E kryera e plotë

    Forma e zakonshme                                      forma klishè

Unë paskësha lexuar                                    paskësha pasë lexuar

Ti    paskëshe lexuar                                    paskëshe pasë lexuar

Ai ………..                                                          ……….

Pra gjurmët janë të njëjta për secilën mënyrë përveçse mënyra habitore nuk e ka kohën e kryer të tejshkuar. Mënyra dëftore ka edhe kohën e ardhshme të shprehur qartë dhe të paraqitur po aq qartë edhe në kurrikulat e shkollave të ciklit nëntëvjeçar, e po ashtu në shkollat e mesme ku mësohet gjuha shqipe, por në këto kategori shkollash nuk shqyrtohe ekzistenca e kohës së ardhshme e mënyrës habitore që në konceptin tim, në të folurin e zakonshëm ekziston po aq qartë e dukshëm sa edhe format e tjera kohore të kësaj mënyre. Më poshtë po bëj tabelën krahasuese për të dy mënyrat.

               Mënyra dëftore                                        Mënyra habitore

 

       Koha e ardhshme                                         koha e ardhshme

Unë do të punoj                                                 do të punuakam

Ti    do të punosh                                              do të punuake

Ai(ajo) do të punojë                                          do të punuaka

Ne    do të punojmë                                           do të punuakemi

Ju    do të punoni                                              do të punuakeni

Ata(ato) do të ponojnë                                      do të punuakan

    Koha e ardhshme e përparshme             e ardhshmja e përparshme

Unë do të kemë punuar                                 do të paskësha punuar

Ti do të keshë punuar                                    do të paskëshe punuar

Ai(ajo) do të ketë punuar                               do të paskësh punuar

Ne do të kemi punuar                                     do të paskeshim punuar

Ju do të keni punuar                                      do të paskëshit punuar

Ata(ato) do të kenë punuar                            do të paskëshin punuar

Por mund të paraqes edhe format klishè të cilat janë:

Unë do të kemë pasë punuar                           do të paskësha pasë punuar etj.

     Për hir të së vërtetës format klishè, po ashtu edhe e ardhshmja e përparme nuk është se është formë e zakonshme e përdorur dendur, por nuk janë edhe të pakuptimta ndaj edhe i paraqita këtu si forma të mundshme ekzistuese.

     Si konkluzion përfundimtar mund të them se folja në mënyrën dëftore në gjuhën shqipe ka një diapazon të gjerë përdorimi në forma kohore. Po kështu edhe në mënyrën habitore, por jo aq sa në mënyrën dëftore, pasi aty mungon koha e kryer e thjeshtë si dhe e kryera e tejshkuar, ndërsa në kohët e tjera folja shprehet pothuajse po aq qartë sa edhe në kohët përkatëse të mënyrës dëftore, përfshirë këtu edhe kohën e ardhshme që deri më sot nuk është konsideruar e studjuar edhe në shkollat shqipe të të ciklit nëntëvjeçar e të mesëm.

Shënim: Jo rrallë hasen edhe përdorime vulgare të foljes në mënyrën habitore. Po të marrim si shembull disa folje që janë përdorur në mënyrën dëftore dhe habitore krahas njëra-tjetrës dhe pastaj mund të vendosim formën vulgare, shumë lehtë mund të vërehen dallimet. Më poshtë po krijojmë një tabelë të përdorimit të foljeve:

    koha e tashme

     dëftore                                                habitore                                   habitore vulgare

mësoj                                                         mësuakam                                 mësuakërkam

kam                                                           paskam                                        paskërkam

punoj                                                         punuakam                                  punuakërkam

dal                                                              dalkam                                        dalkërkam

marr                                                           marrkam                                    marrkërkam

koha e pakryer

dëftore                                                   habitore                                  habitore vulgare

mësoja                                                          mësuakësha                             mësuakërkësha

kisha                                                              paskësha                                  paskërkësha

punoja                                                            punuakësha                            punuakërkësha

dilja                                                                 dalkësha                                  dalkërkësha

merrja                                                             marrkësha                              marrkërkësha

Siç vihet re në formën vulgare shtohet në mënyrë krejt të panevojshme një kër në trupin e foljes që, jo vetëm nuk e bën të folurin tonë më të bukur, por, përkundrazi, e bën atë më të shëmtuar e më të papranueshëm si shumë vulgarizma të tjera. Kujdes: foljet gjithnjë mënyrën habitore derivojnë nga pjesorja e foljes: mësoj-mësuar-mësuakam; kam-pasur-paskam; punoj-punuar-punuakam(bie bashkëtingëllorja “r” dhe shtohet mbaresa “kam” që s’është gjë tjetër veç folja ndihmëse kam e moderuar); dal-dalë-dalkam; marr-marrë-marrkam; mësuar-mësuakësha; pasur-paskësha; punuar-punuakësha; dilja-dalë-dalkësha dhe jo dilkësha; merrja-marrë-marrkësha dhe jo merrkësha.